Pablo Picasso, Guernica, 1937, 351x782 cm, olej na płótnie,
Museo Nacional de la reina Sofia, Madrid

Picasso był człowiekiem namiętnie kochającym życie, polityka nie była jego żywiołem. Jak na ironię jego najsłynniejsze dzieło stało się politycznym znakiem łączącym miliony ludzi, którzy wcale nie byli miłośnikami nowoczesnego malarstwa. W styczniu 1937 roku, jako sympatyk republikańskiej Hiszpanii, Picasso zgodził się wykonać fresk do hiszpańskiego pawilonu na paryskich Targach Światowych. Nie lubił publicznych zamówień, tak jak zresztą niczego, co mogłoby ograniczać swobodę jego wyobraźni. Początkowo myślał o przedstawieniu malarza w pracowni, o dziele sławiącym człowieka twórcę. 29 kwietnia 1937 roku niemieccy lotnicy, którzy walczyli w armii generała Franco, zbombardowali baskijskie miasteczko Guernica. Dwa dni później, 1 maja, Picasso przystąpił do pracy nad freskiem. Żeby wykonać projekt całości, zamówił ogromne płótno o wymiarach 7,5 x 3,3 metra, które musiało stać nachylone, bo pracownia była za niska. Górną część płótna malował długim pędzlem, stojąc na drabinie.

Fotograficzna dokumentacja procesu tworzenia dzieła (zasługa Dory Maar, ówczesnej kochanki artysty) ukazywała - jak powiedział Picasso - "nie kolejne etapy powstawania malowidła, ale jego kolejne zmiany [...] aż stanie się wcieleniem wyobrażeń malarza". Po dwóch miesiącach Guernica była gotowa. Zaskoczeni krytycy zareagowali zgodnie z sympatiami politycznymi. A jednak, mimo że upłynęło ponad pół wieku, dzieło stworzone w odpowiedzi na aktualne wówczas wydarzenie nie przestaje fascynować widzów. Z Paryża Guernica pojechała do Museum of Modern Art w Nowym Jorku. Picasso nalegał, by nie wysyłać płótna do Hiszpanii, dopóki trwać tam będą rządy faszystowskie. Obraz trafił do galerii Prado w Madrycie w 1981 roku, gdzie był powitany zarówno jako symbol narodowy, jak i przypowieść w duchu Don Kichota, mówiącą o zdolności ludzi do wzajemnego niszczenia siebie samych.

Malowana w czerni, bieli i szarości, Guernica jest jaskrawą, karykaturalnie przerysowaną wizją terroru i przerażenia. Płaskie postaci, prawie pozbawione modelunku i połączone tylko przez najogólniejszy zarys perspektywy, składają się na obraz nie odpowiadający żadnym konwencjonalnym wyobrażeniom piękną. Fragmenty czterech przerażonych kobiet, jednej z ciałem martwego dziecka na rękach, zmasakrowane ciało żołnierza ściskającego w martwej dłoni miecz, szczątki innych ciał, łeb przerażonego konia i złowieszczy łeb byka, jakaś postać z lampą naftową i żarówka otoczona ostrymi zębami korony słonecznej - wszystko to składa się na niezapomniany obraz chaosu. Niektórzy zauważali z ironią, że to, co miało być wystąpieniem w obronie prostego człowieka, jest w istocie dostępne tylko "dla nie wielkiego kręgu ludzi, którzy dzięki wcześniejszym doświadczeniom znali już język, jakim przemawia - intelektualistyczny, zawiły dialekt sztuki, niezrozumiały dla prostego człowieka". Picasso zdawał się nie zwracać na nic uwagi, być może uznając, że to, co namalował, jest dostatecznie wymowne. W 1940 roku w okupowanym przez Niemców Paryżu pokazał fotografię obrazu niemieckim oficerom. "To pańskie dzieło?" - spytał jeden z Niemców. - "Nie - odpowiedział Picasso. - Wasze".

Źródło :: Twórcy. Geniusze wyobraźni w dziejach świata., Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa 2002, s. 879 - 880.